Sceneria oraz rekwizyty wybrane do tej fotografii wydają się nieprzypadkowe. Maria Krzyżowska pozuje z książką Dzieje Polski w ręku. Malowane tło przedstawia kolumny; podkreślają jej wyprostowaną sylwetkę, ale też wskazują, że to lektura jest filarem wiedzy i poznania – kształtuje osobowość i postawę względem świata. Maria Krzyżowska była nauczycielką. W 1921 roku ukończyła kurs nauczycielski na Polskim Uniwersytecie Ludowym w Katowicach, a w 1932 roku zdała egzamin państwowy, uzyskując pełne kwalifikacje w tym zawodzie. Uczyła w szkołach powszechnych, m.in. w Tychach, Marklowicach Dolnych, Wiśle Wielkiej, Kobiórze, Sadowie, a od 1936 roku w Lublińcu. Jednak jej zaangażowanie w działalność oświatową i społeczno–kulturalną prowadzi poza kadr – życie Marii Krzyżowskiej zostało sportretowane także na rewersie zdjęcia.
Oto dedykacja: „19.VIII.23 r./ Na miłą pamiątkę/ wdzięczna/ Maryśka/ nauczycielka/ w Kobiórze//”, a pod nią (już innym charakterem pisma): „transport 12.02.1943 – + 12.03.43/ Nr obozowy – 35209//”. Awers i rewers fotografii dopełniają się, pamiętają to, co dobre i złe.
Po wybuchu drugiej wojny światowej Maria Krzyżowska objęła dowodzenie drużyną sanitarną Polskiej Samoobrony Obywatelskiej w Lublińcu. Po zajęciu miasta przez wojsko niemieckie działała w Organizacji Orła Białego Związku Walki Zbrojnej, prowadziła też tajne nauczanie. Uczyła młodzież religii, języka polskiego oraz historii. Wypożyczała uczniom polskie książki, które ukrywała pod składem drewna w szopie stojącej na podwórzu budynku przy dzisiejszej ulicy Oświęcimskiej 28 w Lublińcu, gdzie organizowała potajemne lekcje.
18 grudnia 1940 roku wraz z innymi członkami Organizacji Orła Białego została aresztowana – trafiła do więzień w Katowicach i Opolu. Zwolniono ją w czerwcu 1942 roku, wyrokiem Wyższego Sądu Krajowego w Katowicach. Niespełna rok później znowu została zatrzymana. Pretekstem były nieważne dokumenty okazane podczas kontroli w pociągu. Wprost z katowickiego dworca została wywieziona do KL Auschwitz–Birkenau dnia 12 lutego 1943 roku.
O jej obozowych losach wiadomo dzięki więźniarce Monice Galicy (nr 6814), która pracowała w kancelarii szpitalnej jako pisarka (najpierw do szpitala trafiła z tyfusem). Galica sporządziła nielegalny spis Polek zmarłych i zamordowanych w KL Auschwitz-Birkenau na podstawie Księgi zmarłych kobiet, prowadzonej w kancelarii szpitala obozu kobiecego (Schreibstube HKB) w Birkenau (BIa). Wpisów dokonywała według dat zgonu na podstawie meldunków napływających do kancelarii szpitala z poszczególnych bloków obozu kobiecego. Udokumentowała 6664 nazwiska kobiet deportowanych do KL Auschwitz-Birkenau w okresie od 28 marca 1942 roku do października 1944 roku. Pisała po kryjomu, nocami, wykorzystując skrawki przebitki maszynowej. Karteczki zawierały numery, imiona i nazwiska oraz daty zgonów. Więźniarki ukrywały je w skrytkach na terenie obozu kobiecego (m.in. pod betonem w umywalni bloku 4), zupełnie jak kiedyś swoje polskie książki chowała Krzyżowska.
Maria Krzyżowska, tyszanka, nauczycielka, sanitariuszka, działaczka społeczna, zginęła 12 marca 1943 roku w wieku czterdziestu pięciu lat. Miała numer 35209.
Ewelina Lasota
Lektura:
Agnieszka Ociepa–Weiss, Krzyżowscy. Polscy bohaterowie z Tychów, „Biuletyn IPN” nr 9/2017.
Losy harcerzy i harcerek Hufca ZHP Lubliniec w latach 1939–1945, Bartłomiej Zbączyniak, Katarzyna Myrcik (red.), Komisja Historyczna Hufca Lubliniec im. Krystyny Rożniewskiej, Lubliniec 2018.
Materiały ruchu oporu, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau [http://www.auschwitz.org/muzeum/o-dostepnych-danych/materialy-ruchu-oporu], dostęp: 24 marca 2022.
